Dilemma’s in het openbaar bestuur zijn van alle tijden. Hoe zijn we in het verleden omgegaan met dilemma’s en misschien wel belangrijker: wat hebben we ervan geleerd? Éen ding is zeker: ‘Voor het collectief belang zijn altijd offers nodig.’
Mensen denken in eerste instantie vooral aan zichzelf, zegt Caelesta Braun, hoogleraar Openbaar Bestuur en Maatschappelijke Democratie aan de Universiteit Leiden. ‘Begrijpelijk. Alleen als iedereen dat doet, zijn we als collectief slechter af.’ Denk maar aan een groot meer, waar vijf vissers in vissen. ‘Elk van die vissers denkt: ik wil zoveel mogelijk vis binnenhalen.’ Om zijn of haar gezin te voeden of om meer geld binnen te harken. ‘Maar als elke visser zo denkt, is na een seizoen alle vis in het meer op. Dus wat doe je? Je maakt afspraken met elkaar. Over de tijden waarop iemand vist, en over de hoeveelheid, zodat er volgend seizoen ook nog vis over is.’
Die vissers, dat zijn wij als samenleving. Het is de rol van bestuurders en de overheid om te helpen die afspraken te maken en beslissingen daarover te nemen. ‘De moeilijkheid is dat zij daarbij voor dilemma’s komen te staan waarbij ontzettend veel verschillende deelbelangen moeten worden afgewogen, om op die manier te komen tot de meest effectieve en efficiënte oplossing.’
Dealen met dilemma'sDit artikel komt uit de Bilderbergspecial die de redactie van Forum maakte in aanloop naar de Bilderbergconferentie. Onderwerp is dealen met dilemma's. Hoe kies je als je moet kiezen, maar dat niet al te makkelijk gaat? Welke belangen en afwegingen spelen dan een rol? Hoe maak je dan een keuze? Meer artikelen uit dit nummer vind je onderaan de pagina.
Toeslagenaffaire
Belangrijk daarom is dat je als belanghebbende je stem ‘helder’ op tafel legt. ‘En daarvoor moet je goed je stem kunnen laten horen, goed georganiseerd zijn of je weg kunnen vinden in politiek Den Haag of Brussel. Dan is de kans groter dat jouw belang wordt meegenomen.’ Alleen is dat niet voor iedereen in de samenleving zo makkelijk. Als ‘pijnlijk’ voorbeeld hiervan noemt de hoogleraar het toeslagenschandaal. ‘Het kostte de mensen die getroffen waren veel moeite en tijd om gehoord te worden.’ In een democratische rechtsorde zoals Nederland, ligt er een taak voor ambtenaren om een ‘zorgvuldig consultatie- en participatietraject’ in te richten. ‘Zodat je de belangen van alle belanghebbenden bij een besluit of dossier goed kan meewegen – ook, nee: voorál die van de minderheid. Dat past bij ambtelijk vakmanschap’, aldus Braun. Welk belang vervolgens zwaarder weegt, hangt mede af van de politieke kleur van de bewindspersoon of coalitie. ‘Maar wat in het belang is van jouw achterban, hoeft niet altijd iets te zijn waar we als samenleving beter mee af zijn. Dan wordt het ook een kwestie van verantwoordelijkheid nemen als politiek leider. Dat je over je politieke kleur heen stapt en gaat staan voor het algemeen belang.’
'Mensen denken in eerste instantie vooral aan zichzelf'
Politiek leiderschap
En daarvoor heb je lef nodig. ‘Je ziet nu dat in de achterban van sommige politieke partijen duidelijk zorgen bestaan over bestaanszekerheid. Of je de dagelijkse boodschappen kunt doen, in een betaalbaar huis kunt wonen. En: die zorgen zijn terecht. Maar je moet als regering duidelijk kunnen maken dat lange termijnvraagstukken ook om oplossingen vragen, zoals de klimaattransitie. Als we te maken krijgen met heftigere natuurverschijnselen, reken er dan maar op dat er een heleboel vluchtelingenstromen op gang komen. Het maakt niet uit hoeveel maatregelen je daartegen neemt: dat gaat gewoon gebeuren.’ Alleen spelen die overstromingen en droogte nog ver van ons vandaan: niet in Nederland. Op het moment dat straks een halve provincie onder water staat, worden we wakker: verdorie, het is toch erger dan we dachten. Dan is het helemáál gedaan met die bestaanszekerheid. Dat verhaal goed uitleggen, is politiek leiderschap tonen. En ervoor zorgen dat de belanghebbenden die op korte termijn offers moeten brengen – bijvoorbeeld de kleinere boerenbedrijven die hun veestapel moeten verkleinen – ondersteuningsmaatregelen krijgen. Als je verantwoordelijkheid draagt als regering, dan is het je taak om die stip op de horizon mee te wegen, en meer te zijn dan alleen een luidspreker voor onvrede in je eigen achterban.’
Wie durft onpopulaire maatregelen te nemen?
Verkiezingsuitslag
Maar ja, wie durft onpopulaire maatregelen te nemen? ‘Ja, dat is een groot probleem. Beslissingen staan dan vaak ook nog onder tijdsdruk, of dat maken we ervan. Iets een crisis noemen, kan heel handig zijn om impopulaire maatregelen te kunnen nemen of alleen bepaalde deelbelangen te bedienen. Er is niets zo complex als een samenleving besturen, zeker bij dilemma’s waar een langetermijnoplossing op korte termijn negatieve gevolgen heeft voor bepaalde groepen.’
Dat gezegd hebbende, moeten er hoe dan ook spijkers met koppen worden geslagen. Nú. ‘Als je de verkiezingsuitslag interpreteert, zie je dat een groot deel van Nederland zich niet gehoord voelt. Daar moeten we met zijn allen iets aan doen.’
En dan… de vijf dilemma’s uit het verleden. Hoe zijn we daar toen mee omgegaan?
1. De deltawerken
‘Alsof we toeschouwers waren bij het vergaan van de wereld’, zo herinnert een overlevende zich de watersnoodramp van 1953. Op meer dan honderdvijftig plaatsen in Zeeland, Zuid-Holland en Noord-Brabant breken de dijken door. Beelden van het oude Polygoon-journaal tonen kolkend water, puntdaken die net boven het donkere water uitsteken. Meer dan 1.836 mensen – en tienduizenden dieren – komen om het leven. Dat nooit meer, moet de regering gedacht hebben. Minister Jacob Algera van Verkeer en Waterstaat, een ‘stugge Friese doorzetter’, zet binnen drie weken een Deltacommissie op om met een oplossing te komen. Drie jaar later tekent koningin Juliana de Deltawet. Het startschot voor de Deltawerken is gegeven. Het bouwproject is ‘gedurfd’ en ‘nooit eerder vertoond’. Dijken worden verhoogd en zeegaten (de opening tussen kustwater en open zee) afgesloten met dammen. Hele stukken natuurgebied gaan verdwijnen, en daardoor ook het leefgebied van mosselen, zalm en zeeforel.
'Alsof we toeschouders waren bij het vergaan van de wereld'
Protest
In 1954 klinkt daarom al protest uit het Zeeuwse Yerseke, thuishonk van schelpdierkwekers. Maar pas als de afsluiting bij de Oosterschelde daadwerkelijk in volle gang is, in 1970, beginnen visserijen, schelpdierkwekerijen, zeezeilers en milieuactivisten zich massaal te roeren.
Actiegroepen kalken leuzen als ‘Oosterschelde open’ en ‘Oosterschelde: stop afsluiting’ op muren en bruggen. Er worden contacten met de media gelegd. Toenmalig Kamerlid Jan Terlouw van D66 schaart zich achter de protesten – milieu is een van de speerpunten in de partij – en komt naar Yerseke om de actiegroep te steunen. Terlouw: ‘De actievoerders moesten het hebben van Den Haag, vanuit Zeeland zouden ze het nooit gered hebben.’ Als in 1973 het progressieve kabinet Den Uyl aantreedt begint het tij te keren. Het kabinet kiest uiteindelijk voor een alternatief: een open beweegbare kering (dam en sluis), die bij storm of hoog water gesloten kan worden.
De dam die dan al is aangelegd, moet worden afgebroken. ‘Ze zijn gek geworden’, aldus waterbouwdeskundige Leen Becu. Terlouw, opgetogen: ‘Een feest voor de democratie.’
En de actievoerders? Die zijn niet tevreden. ‘Als de Oosterschelde compleet dichtgegooid was, dan was het een complete ramp geweest. Nu hebben we een halve ramp.’
2. Zure regen
‘Wie in de regen loopt, solliciteert in feite naar een toupetje’, aldus een Nederlandse ambtenaar in de jaren ‘70, die onderzoek doet naar zure regen. Zure regen wordt onder meer veroorzaakt door de uitstoot van giftige zwaveldioxiden via bijvoorbeeld fabrieken, bruinkoolcentrales, raffinaderijen, en auto’s. Een paar jaar eerder, in 1967, waarschuwt de Zweedse onderzoeker Svante Odén al over de verzuring van de neerslag in grote delen van Europa. Nadat Duitse bodemkundige Bernhard Ulrich in 1980 groot alarm slaat – duizenden hectares bos in Europa dreigen te verdwijnen! – slaat de ongerustheid in de samenleving toe. Milieuorganisaties en wetenschappers organiseren excursies naar de Veluwe en de Peel zodat mensen met eigen ogen de gevolgen van de zure regen kunnen zien. De toenmalige milieuminister Pieter Winsemius gaat mee. ‘Daar stond een boswachter, die wees naar de bovenste takken van een kerstboom die tégen de wind ingroeiden. Een bekend verschijnsel bij bomen die kantje boord dood zijn. Die zetten alle verweersmechanismen in om maar een kans te maken. Ik realiseerde me: de volgende keer dat ik hier ben, zijn die bomen er niet meer. Na afloop voelde ik duidelijk het signaal dat het ernst was. Ik was erdoor geraakt’. Het kabinet kondigt ingrijpende maatregelen aan. De uitstoot van zwaveldioxide in Nederland moet met 70 procent naar beneden, stikstofoxide met 30 procent. De ammoniakuitstoot moet in 2000 met de helft verminderd zijn.
'Wie in de regen loopt, solliciteert in feite naar een toupetje’
Gevolgen
De maatregelen hebben directe gevolgen voor de burger. De stroomprijs gaat omhoog. Auto’s worden duurder. De intensieve veehouderij moet de uitstoot van ammoniak beperken.
Om de bevolking ervan te overtuigen dat deze maatregelen onvermijdelijk zijn, start de overheid in 1985 een campagne: ‘Zure regen. Onze eigen schuld’. Daarbij foto’s van een gaaf Mariabeeld met baby Jezus (‘Gisteren’), vervolgens een met een poreus beeld, (‘Vandaag’) en de laatste waarin het Mariabeeld onherkenbaar is aangetast door zure regen (‘Morgen?’). Het beleid heeft effect. Volgens een rapport van het Planbureau voor de Leefomgeving (uit 2010) zijn de emissies van zwaveldioxide sinds 1980 in Nederland gedaald met 85 procent. Het ‘succesvolle’ beleid kent wel een kanttekening: ‘Er is duidelijk minder resultaat bereikt bij de aanpak van overmatige stikstofdepositie.’ Iets waarvan we nu mede de wrange vruchten plukken.
3. Nederland is ziek
‘Nederland is ziek’, zegt premier Ruud Lubbers in 1990. Hij doelt op het hoge aantal arbeidsongeschikten in Nederland: 879.000. In die tijd valt de economische groei tegen. Het financieringstekort is fors, de collectieve lastendruk zwaar. Tijd voor zeer drastische maatregelen: het kabinet van CDA en PvdA gaat snijden in de WAO (Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering). ‘Asociaal!’, roepen de vakbonden woedend. Er komen betogingen op gang (onder meer op het Malieveld), er zijn een kwart miljoen vakbondsleden op de been. ‘Handen af van de WAO’, lezen hun spandoeken. ‘Gezond werk verzekert beter.’
De maatschappelijke weerstand tegen ’het kroonjuweel’ van de verzorgingsstaat is groot – ook binnen de regeringspartij PvdA. Elske Ter Veld, PvdA-staatsecretaris van Sociale Zaken roept zelfs uit: ‘Wie de WAO wil afschaffen, moet eerst mij afschaffen!’ In IJsselstein richten partijleden de ‘Aktiegroep PvdA weer sociaal’ op.
'Asociaal, roepen de vakbonden woedend'
Gezonder
Ondanks de protesten wordt de duur van de arbeidsongeschiktheid aan banden gelegd. De uitkering wordt verlaagd. Alle wao’ers onder de 50 jaar worden opnieuw gekeurd. Ook werkgevers moeten hun steentje bijdragen. Ze worden verantwoordelijk gesteld voor hun zieke werknemers én voor hun de re-integratie. Zieke werknemers krijgen van hen twee jaar lang loon doorbetaald, zo legt de nieuwe Wet verbetering Poortwachter vast. De nieuwe Wet Inkomen naar Arbeidsvermogen (wia) van 2005, de opvolger van de WAO, moet de instroom naar arbeidsongeschiktheid verder beperken. Het snijden en hakken heeft uiteindelijk resultaat. De jaarlijkse instroom vermindert van honderdduizend per jaar in de WAO tot minder dan 40 duizend per jaar in de nieuwe wia. In 2006 zijn er nog ruim 844 duizend arbeidsongeschikten in de uitkering, twee jaar later zijn dat er 778 duizend. Nederland lijkt in 15 jaar een stuk ‘gezonder’ te zijn geworden.
4. Coronapandemie
De coronapandemie herinneren we ons allemaal nog. In december 2019 hoort de wereld voor het eerst van de nieuwe ziekte Covid-19, hoogstwaarschijlijk voor het eerst verspreid op een dierenmarkt in China. Lijkt het in Nederland eerst een ver van mijn bed show, in februari 2020 is de eerste coronabesmetting al een feit. In maart 2020 erkent de Wereldgezondheidsorganisatie covid-19 als wereldwijde pandemie. Cijfers in Nederland zijn verontrustend: 775 ziekenhuispatiënten op een vrijdag, 1.482 op maandag, drie dagen later al 2.248. In 2021 zullen meer dan ruim 19 duizend Nederlanders aan covid-19 sterven. In allerijl worden door het kabinet-Rutte maatregelen genomen om verspreiding van het virus tegen te gaan. ‘Er is geen eenvoudige of snelle uitweg uit deze zeer moeilijke situatie’, zo spreekt premier Rutte het volk live toe op de televisie. Nederland gaat ‘intelligent’ op slot. Horeca en niet-essentiële winkels moeten de deuren sluiten. Er wordt een financieel noodpakket in het leven geroepen om getroffen ondernemers te ondersteunen. Verder gaan scholen en kinderopvang dicht. Verpleeghuizen sluiten de deuren, bezoekers zijn niet welkom. Begin 2021 wordt een grootschalig vaccinatieprogramma opgezet. Vanaf dan gaat de samenleving weer langzaam open. Nog steeds wordt onderzocht welke coronamaatregelen effect hebben gehad en welke niet. Zo lijkt vast te staan dat de zeer impopulaire lockdown in elk geval verdere verspreiding heeft voorkomen. Ook het vaccinatieprogramma bleek effectief. Tijdens de coronacrisis zijn premier Rutte, gezondheidsminister Hugo de Jonge en leden van het OMT (Outbreak Management Team) de gezichten van de crisisbestrijding geworden. Ruttes populariteit stijgt, het vertrouwen in hem blijft, ondanks gemor en verzet uit grote delen van de samenleving.
5. Groninger Forum
Het regent negatieve reacties op Facebook, op de officiële openingsdag van het nieuwe Forum-gebouw in Groningen in 2019. ‘Het monstrum’, schrijft de een. ‘Wat een gedrocht, zo naast een mooie oude kerk’, vindt de ander. En: ‘Een lelijk en geldverslindend project.’ De bouw van het hoge, iconische gebouw heeft nogal wat voeten in de aarde gehad. Eerst: moést er überhaupt wel een gebouw komen? En zo ja: hoe moest die eruit komen te zien? De stad heeft een ontmoetingsplek voor Groningers nodig, vindt de gemeente, met daarbinnen niet alleen een bibliotheek en horecagelegenheden, maar ook bijvoorbeeld een Smartlab, of een plek voor een expositie over kunstmatige intelligentie. ‘Verken de wereld, ontmoet de toekomst’, is het motto van Forum Groningen.
'De beoogde 1,3 miljoen bezoekers per jaar is al in de eerste drie maanden gehaald'
1,3 miljoen bezoekers
In 2007 kiezen de ‘stadjers’ uit zeven inzendingen van architectenbureaus het winnende ontwerp uit. Voor de bouw van het nieuwe Forum, moeten panden aan de Grote Markt worden gesloopt. Studentenvereniging Vindicat moet ‘even’ een paar meter opschuiven. Er wordt een referendum gehouden om over deze plannen te stemmen. Maar omdat er te weinig inwoners naar de stembus komen, wordt het referendum nietig verklaard. Van de mensen die wél stemmen, blijkt dat 53 procent instemt met de plannen. In 2012 gaat de bouw beginnen. Een paar jaar later blijkt de constructie niet aardbevingsproof, en moet de hele boel opnieuw worden gebouwd. Op verzoek van de toenmalige burgemeester Peter den Oudsten, draagt de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) 68 miljoen euro bij aan het aardbevingsbestendig maken van Forum. De geschatte kosten van 70 miljoen euro zijn, mede als gevolg van alle vertragingen, aan het einde van de rit verdubbeld. En Forum opent niet in 2017 haar deuren, maar twee jaar later. En nu staat het gebouw er. De beoogde 1,3 miljoen bezoekers per jaar is al in de eerste drie maanden gehaald. Forum Groningen is drievoudig winnaar van de Groninger Architectuurprijs. En het allereerste evenement in het spiksplinternieuwe Forum? Dat is het afscheid van burgemeester Den Oudsten, de man die zich sterk heeft gemaakt voor de financiering van het gebouw.
Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.
